Người Xá Phó (Phù Lá) ở tỉnh Yên Bái
cư trú chủ yếu ở huyện Văn Yên, một số rất ít sinh sống tại hai huyện
Văn Chấn và Yên Bình với tập quán canh tác lúa nương truyền thống, cùng
với kỹ thuật thủ công phát nương trọc lỗ, tra hạt. Hàng năm vào trung
tuần tháng 8 đến tháng 9 âm lịch, khi những bông lúa mới trên nương đang
uốn cong mình thì chính là lúc đồng bào dân tộc Xá Phó chuẩn bị cho
mùa thu hoạch mới và tổ chức lễ mừng cơm mới (Già - ì - xì - mờ - ra - né) để cám ơn tổ tiên, cám ơn trời đất đã ban cho mưa thuận gió hoà, có một mùa mới bội thu.
Địa
điểm tổ chức lễ Già - ì - xì - mờ - ra - né tại mỗi nhà, tuỳ từng gia
đình dòng họ mà đồng bào sẽ lựa chọn những ngày tổ chức khác nhau, phụ
thuộc vào những kiêng kị cụ thể của từng nhà, từng gia đình, dòng họ.
Tuy nhiên, đồng bào kiêng tổ chức vào các ngày con Dê, con Khỉ hay những
ngày sinh của bố mẹ chủ gia đình nơi tổ chức mừng cơm mới.
Người
Xá Phó ở đây ăn mừng cơm mới trong 3 ngày: ngày thứ nhất là ngày chuẩn
bị gạo mới, ngày thứ hai cúng tạ tổ tiên, trời đất (đây chính là ngày tổ
chức lễ chính thức) và ngày thứ 3 tổng kết lễ mừng cơm mới.
Vào
ngày thứ nhất, gia chủ sẽ cử một người vào nương gặt lúa từ sáng sớm
tinh mơ. Người đi gặt lúa bao giờ cũng phải là bà vợ chủ nhà, người
chuyên lo các công việc “nội trợ” cho gia đình. Khi đi gặt lúa, người
được cử đi gặt phải giữ cho thanh tịnh, mặc trang phục mới, khăn mũ mới
để đi đón “hồn lúa” (theo quan niệm của người dân).
Trên đường đi
đón hồn lúa mới về gia đình, bà vợ sẽ phải kiêng nói chuyện, chào hỏi
mọi người trong suốt quãng đường từ nhà tới nương lúa và đi thật nhanh
liền mạch từ nhà tới thẳng nương lúa.
Để
gặt lúa mới, dụng cụ mang theo bao gồm gùi đựng lúa (á tre), dao (mi
the) và hái lúa (le dị). Khi tới nương, người được cử đi gặt thường chặt
cây làm ám hiệu để thông báo cho những người đi nương khác biết và cấm
vào nương trong thời gian thực hiện các nghi thức đón hồn lúa mới theo
phong tục tập quán truyền thống.
Khi gặt lúa, người đi gặt phải
quay mặt về hướng Đông, hướng mặt trời mọc. Theo quan niệm dân gian, để
giữ hồn lúa, đón được hồn lúa về nhà để tổ chức lễ cơm mới cám ơn trời
đất và cầu xin cho vụ mùa tới tốt tươi thì không được để hồn lúa gặp
những người ngoài khiến hồn lúa sợ mà đi mất hoặc không về nhà. Hồn lúa
không về nhà sẽ làm cho vụ mùa năm sau không còn may mắn, không tốt
tươi. Cũng với quan niệm đó mà ngay cả khi gặt lúa, người vợ chủ nhà
phải gặt thật nhanh những bông lúa đầu tiên. Ở ba cum lúa đầu (cum - đơn
vị chỉ một bó lúa của người Xá Phó) phải gặt lúa mới thật nhanh để giữ
hồn lúa và các cum lúa sau có thể gặt bình thường lại và sau đó gặt thêm
6 cum lúa khác để chuẩn bị gạo tổ chức lễ mừng cơm mới. Tổng số 9 cum
lúa sẽ được gặt trong ngày đầu tiên, 8 cum sẽ được mang về nhà làm lễ
cúng Già - ì - xì - mờ - ra - né, một cum được để lại nương, đặt vào một
vị trí cao và trang trọng nhất trong nương. Theo quan niệm dân gian đây
là cum lúa giống, đồng thời cũng là cum lúa để thông báo cho thổ công
thổ địa biết việc tiến hành nghi thức cúng mừng cơm mới của gia đình để
thổ công thổ địa gìn giữ và phù hộ cho lúa.
Sau nghi thức gặt lúa
này, từ các ngày sau đó mọi người trong gia đình có thể lên gặt lúa mới
bất kỳ lúc nào. Trường hợp gia đình chưa làm được lễ cúng cơm mới thì
tuyệt nhiên trong gia đình không ai được vào nương, không ai được hái
lúa.
Lúa mới được mang về nhà, cho lên gác bếp sấy khô rồi đem giã
lấy gạo. Gạo làm cơm mới không được giã quá kỹ để giữ lấy hương vị thơm
ngon, tinh khiết của lúa mới. Gạo sau khi giã xong được cho vào một ống
nứa mới, dựng gần bếp lửa nơi sẽ diễn ra các nghi thức của lễ mừng cơm
mới. Trấu và cám của gạo mới cũng không được bỏ đi. Tất cả được để riêng
và dùng cho gia súc, gia cầm sau khi nghi thức cúng cơm mới cho tổ tiên
đã hoàn thành. Khi gặt lúa, cả hai loại gạo nếp và tẻ được gặt về và
trong lễ Già - ì - xì - mờ - ra - né hai loại cơm đó đều được xôi cúng
trời đất, tổ tiên.
Sang ngày thứ hai, ngày chính thức của lễ Già -
ì - xì - mờ - ra - né, vào buổi sáng gia đình sẽ chuẩn bị đồ lễ, lễ vật
dâng cúng như gạo để thổi xôi, mổ lợn, gà... Vào sáng sớm, người chồng
phải vào rừng hái lá chuối rừng, lấy một bi chuối (hoa chuối rừng) bóc
lấy phần non, tìm thêm một chút cát vàng ven suối, hái một chùm quả cà
dại (loại cà dại quả xanh nhỏ bằng đầu ngón tay). Mỗi thứ lấy một chút
và chỉ được lấy một lần. Các đồ vật do người chồng vào rừng lấy sẽ được
rửa sạch, gói riêng từng loại vào lá chuối rừng đặt xuống đáy chõ xôi
cùng cơm mới. Theo quan niệm của đồng bào, hoa chuối tượng trưng cho sự
sinh sôi nảy nở, bởi vậy trong nghi thức cúng cơm mới luôn có hoa chuối
cùng với mong muốn lúa luôn tươi tốt phát triển, lúa sẽ phát triển
nhanh, mạnh, nhiều như chuối rừng, nhiều như cát và cà xanh (nhiều hạt).
Lễ
cúng và ăn mừng cơm mới thường được diễn ra vào buổi chiều tối, khoảng
từ 19-20h. Ngày hôm đó, gia đình chuẩn bị các công việc cho lễ cúng theo
cách tổ chức lễ Già - ì - xì - mờ - ra - né truyền thống. Mọi công
việc từ chuẩn bị cho tới việc tiến hành các nghi thức đều phải diễn ra
âm thầm, tránh tổ chức ấm ĩ, phô trương. Khách đến dự lễ thường là anh
em trong gia đình, dòng họ, họ có thể mời nhau tới cùng dự lễ cúng từ
trước đó nhưng cũng có thể tới gần giờ tổ chức nghi lễ mới cho con cháu
sang mời để tránh được sự ồn ào, náo nhiệt.
Gạo tẻ và gạo nếp được
ngâm từ khoảng 14-15h chiều, tới 17h dưới sự hướng dẫn của bà chủ gia
đình sẽ tiến hành xôi cơm mới với hoa chuối rừng, cát vàng và quả cà
dại. Gạo tẻ sẽ được xôi chín cho ra một chiếc mẹt, tiếp đó chiếc chõ
tiếp tục được sử dụng ngay để xôi cơm nếp dâng cúng tổ tiên trời đất.
Cơm sau khi xôi chín sẽ được cất kỹ do bà chủ nhà phụ trách để tránh trẻ
em ăn cơm mới trước khi cúng tổ tiên.
Chủ nhà phải chuẩn bị hai
mâm cúng, cúng mừng cơm mới. Một mâm cúng tổ tiên được đặt trong nhà
dưới “cửa ma” gọi là A - nẹ - na - be để cúng cám ơn tổ tiên (cửa ma là
tên gọi nơi thờ tổ tiên của đồng bào Xá Phó, một miếng liếp giống như
một chiếc cửa sổ nhỏ ngay vách chính giữa ngôi nhà truyền thống của đồng
bào, trên đó có cắm hai chiếc lông gà).
Mâm cúng được đan bằng
nứa hình mắt cáo, trên đó được lót một phần đuôi của tàu lá chuối rừng
(1/4 tàu lá chuối, phần ngọn lá được quay về phía cửa ma, cuống lá chuối
được xếp thẳng với bếp lửa, như vậy tàu lá được xem như dụng cụ thông
quan giữa thần linh với con người trong lễ cơm mới qua hình tượng bếp
lửa). Trên mâm cúng được đặt 6 chén (làm bằng ống nứa) xếp hình cung
theo chiều của mâm. Hai bên mâm đặt mỗi bên 3 chiếc bát (làm bằng ống
nứa to) và 3 đôi đũa. Trên mâm còn được bài trí một chút cơm tẻ và một
chút cơm nếp mới được xôi. Hai bên mâm có một đĩa thịt gà luộc đặt bên
phải và một đĩa thịt lợn luộc đặt bên trái. Hai ống nứa đựng rượu đặt
hai bên cửa ma. Hoa chuối, cát và cà xanh xôi cùng cơm mới cúng được
người dân bài trí lên mâm cúng cho tổ tiên cùng với những ước mong
nguyện vọng của họ về một năm mới với những vụ mùa tươi tốt.Thêm một
chút muối cùng với gừng giã, hai cuộn chỉ một đen và một trắng là hoàn
thiện một mâm cúng đầy đủ để dâng cúng tổ tiên trong lễ Già - ì - xì -
mờ - ra - né.
Phía trên vách nhà, hai bên được bài trí quần áo và
những đồ trang sức của phụ nữ Xá Phó được bày trong suốt thời gian gia
đình tổ chức lễ Già - ì - xì - mờ - ra - né.
Một mâm cúng trời
đất, thiên nhiên được gia đình sắp đặt bên ngoài Thích (sàn ngoài trời
nơi đây cầu thang nhà người Xá Phó), mâm cúng có tên là Mu - thiu - a -
né - pư - bá. Các lễ vật trên mâm Mu thiu a né pư bá bao gồm có 6 chén
uống rượu bằng tre, 6 bát và 6 đôi đũa, một nải chuối được đặt chính
giữa, một miếng thịt lợn sống và một đĩa muối trắng. Hai bên mâm cúng có
hai cây mía còn lá được đặt chạm tới đất, phần lá bên trên được uốn
cong vào giữa mâm cúng. Hai thân mía đồng bào buộc hai ống đựng rượu, ở
chính giữa phía sau mâm cúng là một cây chuối rừng được chặt hết phần lá
còn để lại duy nhất một mầm non ở giữa. Đồng bào Xá Phó ở Yên Bái kiêng
mang cây xanh vào trong nhà ở của họ vì vậy mâm cúng thiên nhiên với
các lễ vật là cỏ cây hoa lá được đồng bào đặt tại Thích và tiến hành các
nghi thức cúng bái tại đó.
Sau khi đã chuẩn bị xong hai mâm cúng,
gia chủ cho mời thầy cúng tới thay mặt gia đình tiến hành nghi thức
cúng mừng cơm mới, cám ơn tổ tiên trời đất và mời tổ tiên về dự lễ cúng
và chung vui với gia đình, sau đó cúng cầu xin tổ tiên và thần thánh
phù hộ cho vụ mùa năm sau. Mỗi một mâm cúng thầy cúng tiến hành trong
khoảng 30 phút với đại ý : “Hôm nay gia chủ có con gà, có bát cơm mới là
lễ cúng mừng cho lúa mới đã về nhà…hồn lúa đã ở lại đây…xin mời tổ
tiên…thần thánh về dự và hưởng cơm mới cùng con cháu, con cháu đã làm lễ
này để cảm ơn các ma…” Nghi thức cúng ngoài trời cũng được thực hiện
bởi thầy cúng với nội dung cúng tương tự. Tuy nhiên đối tượng cầu xin ở
đây được xem là chính bởi trời đất và thiên nhiên mới ban cho con người
mưa thuận gió hoà để mùa màng tốt tươi.
Kết thúc các nghi thức
cúng mừng cơm mới của thầy cúng là các nghi thức ăn mừng của gia đình do
bà vợ chủ nhà thực hiện. Mâm cơm chính của lễ Già - ì - xì - mờ - ra -
né được gia đình chuẩn bị từ trước mang lên đặt dưới cửa ma. Thầy cúng
và những người cao tuổi sẽ được mời vào mâm này. Vợ chủ nhà cũng ngồi
vào mâm chính của lễ mừng cơm mới và bắt đầu thực hiện các nghi thức.
Trang phục của bà vợ phải là trang phục mới được mặc từ hôm trước đi gặt
lúa (trong suốt thời gian 3 ngày của lễ cơm mới là thời gian kiêng,
người vợ phải mặc nguyên một bộ áo váy mới và không được thay ra cho tới
khi kết thúc 3 ngày kiêng kị).
Bà vợ lấy một chiếc bát xới một
bát cơm nửa tẻ, nửa nếp úp lên trên đó một miếng lá chuối mang xuống để
dưới sàn của chạn đựng bát. Theo người dân, đây là một nghi thức mà
người dân tin rằng sẽ đoán biết được vụ mùa năm sau. Sáng hôm sau ở bát
cơm này ra, nếu thấy bát cơm ngót đi họ cho rằng sẽ phải đón chờ một vụ
mùa không thuận lợi. Nếu bát cơm còn nguyên không vơi đi thì người dân
vui mừng vì sẽ đón chờ một vụ mùa may mắn.
Tiếp theo, người vợ lại
xới một bát cơm nửa nếp, nửa tẻ, chan vào đó một chút nước “lần” (nước
khe suối) dùng tay trộn đều hai loại cơm rồi dùng tay quãi cơm về phía
mọi người, phía con cháu và khách tới dự lễ Già - ì - xì - mờ - ra – né.
Mọi người có mặt trong lễ cúng sẽ dùng vạt áo để hứng những hạt cơm
“lộc” do bà chủ nhà quãi, sau đó dùng một miếng lá chuối nhỏ đã chuẩn bị
từ trước gói những hạt cơm đã hứng được mang về nhà đặt dưới bồ thóc
của mình với niềm hy vọng những may mắn của một vụ mùa tới của gia chủ
cũng sẽ đến với mọi gia đình.
Bát cơm thứ ba của nghi thức này
cũng được bà chủ nhà lấy hai loại cơm trộn đều với nước lần và đưa cho
mọi người để cúng thưởng thức cơm mới và đánh giá chất lượng của gạo mới
năm nay. Thầy cúng là người được thưởng thức đầu tiên và thông thường
họ sẽ khen cơm ngon, dẻo hơn mọi năm. Tiếp đó là lần lượt từng người
trong buổi lễ từ vai vế cao trở xuống sẽ cùng nhau thực hiện nghi thức
này. Mọi người đều dùng tay để bốc và ăn thử cho tới khi hết bát cơm.
Sau
đó chủ nhà cho dọn những mâm cỗ đầy, với các loại rượu ngon của gia
đình thiết đãi mọi người để mừng cho vụ mùa mới, mừng cho cơm mới của
gia đình.
Ngày thứ 3 là ngày tổng kết lễ Già - ì - xì - mờ - ra –
né. Trấu, cám và những sản phẩm thừa từ việc chiết xuất gạo mới sẽ được
cho gia súc gia cầm ăn. Người dân quan niệm rằng con người được ăn cơm
mới thì trong ngày đó súc vật, gia cầm cúng được hưởng và họ sẽ cho vào
ngày tổng kết lê Già - ì - xì - mờ - ra - né.
Lễ mừng cơm mới là
một nghi lễ đặc sắc và khá độc đáo của người Xá Phó. Nghi lễ thể hiện
nhiều giá trị thẩm mỹ cao đẹp, giáo dục con người biết tôn trọng thiên
nhiên. Ngày nay, người Xá Phó ở đây vẫn thường xuyên tổ chức lễ mừng cơm
mới, duy trì truyền thống văn hoá tốt đẹp mang đậm bản sắc dân tộc. Tuy
nhiên việc tổ chức lễ Già - ì - xì - mờ - ra - né đã đơn giản hơn cả về
thời gian và quy mô tổ chức
Nguồn: http://manghoidap.vn/Le-mung-com-moi-cua-toc-nguoi-Xa-Pho-Yen-Bai-12511.html
Không có nhận xét nào :
Đăng nhận xét